Młodzieżowa depresja

Objawy depresji młodzieżowej

Każdy z nas doświadcza uczucia przygnębienia i smutku. To naturalna reakcja na takie wydarzenia, które nas spotykają, chociaż wolelibyśmy, żeby nas ominęły. Czasem przeżywamy smutek chociaż nie potrafimy zidentyfikować jego przyczyny. Najczęściej radzimy sobie samodzielnie – przezwyciężając „na bieżąco” trudności. Obniżenie nastroju staje się niepokojące dopiero wtedy, kiedy nie mija a jego intensywność zaczyna przeszkadzać. Ta intensywność i długotrwałość powoduje, że zaczynamy identyfikować obniżony nastrój jako depresję. Chronicznie obniżonemu nastrojowi może towarzyszyć szereg innych objawów:

• rozdrażnienie, irytacja
• uczucie przemęczenia
• złe samopoczucie
• apatia, niezdolność, niechęć do aktywności (lub nadaktywność, niepokój ruchowy)
• kłopoty z koncentracją
• niemożność podejmowania decyzji
• unikanie kontaktu z innymi ludźmi
• brak apetytu (lub przejadanie się)
• kłopoty ze snem
• brak zainteresowania seksem
• brak wiary w siebie
• poczucie bezużyteczności
• poczucie winy
• myśli samobójcze

Depresja jest jednym z wielu możliwych problemów emocjonalnych przeżywanych przez młodzież. W niniejszym opracowaniu jest mowa o depresji w szerszej perspektywie, opisującej wybrane emocjonalne trudności wieku dorastania i sposoby reagowania na nie przez nastolatków.

Specyfika problemów psychoemocjonalnych przeżywanych przez młodzież

Badania pokazują, że ponad 40% nastolatków przeżywa problemy emocjonalne. Wynika to z tego, że okres dojrzewania (adolescencji) jest kryzysową fazą w życiu jednostki. Kryzys polega na załamaniu się wypracowanych wcześniej i skutecznych dotychczas sposobów zaspokajania własnych potrzeb i radzenia sobie w środowisku społecznym. Dotychczasowa adaptacja załamuje się pod wpływem intensywnych i gwałtownych zmian, jakim podlega nastolatek.

Wg psychoanalityczki Françoise Dolto „ostatni rozdział dzieciństwa (wiek dojrzewania) odgrywa równie istotną rolę co narodziny. Nastolatek przechodzi przez okres przejściowy, o którym sam nic nie wie, a dla dorosłych jest wielkim znakiem zapytania” (za: F. Dolto, Nastolatki, W.A.B., Warszawa 1995).

Zmiany zachodzą na co najmniej trzech podstawowych dla jednostki płaszczyznach.

Pierwsza – biologiczna – w obrębie której ujawnia się nowa jakość natury fizjologicznej, prowadząca w konsekwencji do dojrzałości płciowej. Rozwój fizjologiczny powoduje konieczność podjęcia wyznaczonej przez naturę roli mężczyzny lub kobiety, samookreślenia się w obrębie własnej płci.

Na drugiej płaszczyźnie – rodzinnej – dochodzi do rozdźwięku między oczekiwaniami nastolatka a oczekiwaniami rodziców. Pojawia się konflikt:

• albo między nastolatkiem broniącym statusu dziecka a dynamicznie zmieniającymi się oczekiwaniami bliskiego otoczenia, pragnącego widzieć w nastolatku coraz bardziej samodzielnego dorosłego,
• albo między nastolatkiem prącym do niezależnej samodzielności a najbliższym otoczeniem blokującym jego aktywność i próbującym zachować status quo.

Równocześnie w okresie dorastania występuje wyraźna tendencja zmniejszania się roli rodziny jako głównego źródła oparcia na rzecz rosnącego znaczenia grupy rówieśniczej.

Trzecia płaszczyzna – społeczna – to konieczność nowego samookreślenia się w szerszym kontekście społecznym. Wejście na poziom szkoły ponadpodstawowej a następnie ponadgimnazjalnej zmusza do zaadaptowania się w rzeczywistości nowej szkoły i nowej grupy rówieśniczej, a także – najczęściej po raz pierwszy w życiu – do myślenia o sobie w perspektywie podjęcia nowych ról społecznych, w tym zwłaszcza zdefiniowania roli zawodowej w gwałtownie przybliżającej się dorosłości.

Konsekwencją tych zmian jest nieuchronny dla okresu adolescencji kryzys tożsamości, konieczność odpowiedzenia sobie od początku na podstawowe pytania: „kim jestem?”, „kim są inni ludzie?”, „czym jest świat, który mnie otacza?”.

Rys. 1. Główne obszary zmian w okresie adolescencji

Odpowiedzią młodego człowieka na utratę podstawowych wyznaczników konstytuujących jego dotychczasową egzystencję jest jeden z dwóch typów reakcji:

1. mobilizacja, umożliwiająca podjęcie działań mających na celu przezwyciężenie stanu kryzysu,
2. destabilizacja emocjonalna, często dezintegracja i pojawienie się zaburzeń w funkcjonowaniu psychoemocjonalnym.

W pierwszym przypadku nastolatek traktuje kryzys jak wyzwanie – zadanie do wykonania, w drugim – rozpoznaje kryzys jako zagrożenie, co wiąże się z przeżywaniem silnego napięcia i poczuciem nieradzenia sobie z rzeczywistością.

Kłopoty młodego człowieka związane z kryzysem wieku dojrzewania może pogłębić doświadczanie przez niego dodatkowych trudności, takich jak:

• problemy w rodzinie – kłótnie rodziców, rozwód, separacja, przemoc, uzależnienie rodzica, problemy ekonomiczne, brak pracy,
• problemy w relacjach rówieśniczych lub partnerskich – odsunięcie się przyjaciela, dziewczyny/chłopaka, odrzucenie przez grupę rówieśniczą,
• problemy w funkcjonowaniu w roli ucznia – konflikty z nauczycielami, nieradzenie sobie z nauką.

Niemożność poradzenia sobie z kryzysem i przeżywanymi kłopotami stanowi dla młodego człowieka silnie stresową sytuację powodującą wejście przez niego w stan chronicznego napięcia emocjonalnego. Może to prowadzić do różnych objawów z kręgu psychopatologii, takich jak depresja, nerwice lub psychozy, albo do patologii społecznej (zachowania antysocjalne, nadużywanie alkoholu, wejście na drogę uzależnienia od narkotyków).

Rys. 2. Alternatywne reakcje na kryzys wieku dojrzewania

Motywacja do działania

Kto ma szansę poradzić sobie z kryzysem wieku dojrzewania traktując go jako wyzwanie, a kto zareaguje na kryzys jako na zagrożenie, z wszystkimi wynikającymi z tej postawy konsekwencjami?

By podjąć jakiekolwiek działanie, trzeba być do niego zmotywowanym. Warunkiem koniecznym jest, by działający podmiot z minimalnym chociaż prawdopodobieństwem oceniał, że podjęcie działania doprowadzi do pożądanego celu. Ta minimalna chociaż nadzieja na sukces jest niemożliwa, jeśli przyjmiemy, że nie jesteśmy zdolni do osiągnięcia zamierzonego celu. Konieczne jest więc przekonanie o własnej wartości.

Ocena możliwości osiągnięcia sukcesu zależy też od wcześniejszych doświadczeń w samodzielnym realizowaniu stawianych sobie celów.

Innymi słowy – by potraktować kryzys jako zadanie do wykonania – trzeba co najmniej wierzyć w siebie i mieć za sobą doświadczenia w samodzielnym skutecznym działaniu. I odwrotnie – nastolatek (chociaż dotyczy to przecież ludzi w każdym wieku) nie podejmie żadnych kroków mających na celu poradzenie sobie z kłopotami, jeśli ma zbyt niskie mniemanie o sobie („ja nie dam rady”) lub jeśli nie doświadczył wcześniej skuteczności własnych działań.

Rys. 3. Wyznaczniki motywacji/braku motywacji do działania

Mechanizm „błędnego koła”

Nieumiejętność adaptacyjnego rozwiązywania problemów wieku dojrzewania prowadzi często do wejścia w chroniczny stan napięcia emocjonalnego i „wpadnięcie” w mechanizm „błędnego koła”: im dotkliwiej i dłużej odczuwany jest dyskomfort związany z niemożnością osiągnięcia pożądanych celów, tym poziom napięcia jest intensywniejszy. Im napięcie silniejsze, tym trudniej działać skutecznie.

Prześledźmy to na przykładzie. Dla nastolatka istotną potrzebą jest bycie akceptowanym przez grupę rówieśniczą i poczucie przynależności do niej. Nieumiejętność podjęcia aktywności wobec rówieśników nakierowanej na zdobycie ich akceptacji pozostawia go poza grupą. Poczucie bycia mało atrakcyjnym i odrzuconym przez grupę przy intensywnie odczuwanej potrzebie akceptacji i przynależności prowadzi do chronicznego napięcia, które dodatkowo utrudnia podjęcie skutecznych działań wobec rówieśników.

Ten przykład jest także ilustracją „samospełniającej się przepowiedni”: przeświadczenie, że nie potrafię nic zrobić, żeby zdobyć akceptację grupy, uniemożliwia aktywność, w konsekwencji rzeczywiście pozostaję na zewnątrz grupy.

Rys. 4. Mechanizm „błędnego koła” w sytuacji niemożności zaspokojenia potrzeby bycia akceptowanym przez grupę

Objawy psychoemocjonalne jako błędny sposób adaptacji

Zgodnie z tzw. funkcjonalnymi teoriami psychopatologii nerwicowe i psychotyczne objawy nie pojawiają się znikąd. Służą one poradzeniu sobie z przeżywanymi kłopotami. W tym znaczeniu są one funkcjonalne względem stanu psychoemocjonalnego jednostki, która je przeżywa i wpływają na ten stan.

Na przykład czynności kompulsywne w nerwicy natręctw obniżają napięcie. Podobnie urojenia psychotyczne umożliwiają nadanie otaczającej rzeczywistości nowego, mniej zagrażającego (choć oczywiście nieadekwatnego) znaczenia, czyniąc ją bardziej znośną.

Zarówno alkohol, jak i większość narkotyków działa odprężająco, pozwala na „chwilę wytchnienia”, znosząc chroniczne uczucie dyskomfortu. Odczucie ulgi związane z przyjmowaniem środków psychoaktywnych rodzi tendencję do powtarzania doświadczeń z nimi i inicjuje proces błędnej adaptacji.

Młody człowiek zyskuje co prawda sposób na pozbycie się negatywnych uczuć, ale dzieje się to bez związku ze sprawami, które są odpowiedzialne za powstanie tych uczuć. Jego realne problemy pozostają nierozwiązane. Picie alkoholu lub branie narkotyków nie zwiększa jego umiejętności np. społecznych. Dlatego właśnie proces ten należy określać jako błędną adaptację.

Pomoc nastolatkom w rozwiązywaniu kryzysu wieku dojrzewania

Rodzina

Z wcześniejszego opisu wyraźnie wynika, że niezwykle ważnymi elementami postawy rodziców i innych bliskich wobec dziecka powinny być takie, które zwiększają u niego poczucie własnej wartości oraz pozwalają mu na zdobywanie doświadczeń w samodzielnej aktywności. Te działania mają walor profilaktyczny zwiększając prawdopodobieństwo odniesienia przez nastolatka sukcesu w procesie dojrzewania biologicznego i społecznego. Ważne jest też wsparcie emocjonalne. Młody człowiek powinien czuć, że jest kochany i że może liczyć na uwagę bliskich i ich zainteresowanie jego sprawami. Bliscy, a szczególnie rodzice, powinni też pełnić rolę swoistych mentorów i przewodników życiowych. Żeby mogli pełnić taką rolę, nastolatek powinien traktować ich jako autorytety, mieć do nich zaufanie i chcieć zwracać się do nich po radę.

Szkoła

Oddziaływania profilaktyczne prowadzone przez szkołę powinny obejmować co najmniej trzy obszary zagadnień.

Po pierwsze działania wychowawcy mogą być nakierowane na zwiększanie satysfakcji poszczególnych uczniów z przynależności do klasy. Klasa szkolna – mimo że powoływana jest formalnie, a uczniowie zostają włączeni do niej na ogół przypadkowo – bardzo szybko staje się ważną, dla większości uczniów wręcz najważniejszą, rówieśniczą grupą odniesienia. To wewnątrz klasy rozgrywają się sprawy silnie angażujące emocjonalnie jej członków, jej akceptacja ma siłę zaspokajania potrzeby przynależności. Praca profilaktyczna powinna ułatwiać integrację z klasą tym, którzy mają kłopoty w nawiązaniu z innymi satysfakcjonujących relacji. Wychowawca może starać się także wpływać na zwiększenie otwartości w komunikowaniu się uczniów między sobą, uczyć metod takiego rozwiązywania konfliktów, które zabezpieczałyby interesy wszystkich stron konfliktu. Powinien także znać system norm obowiązujących w danej klasie i starać się na nie wpływać w kierunku ich zgodności z systemem norm akceptowanym społecznie i zwiększającym szansę satysfakcjonującej przynależności wszystkich uczniów do danej klasy.

Po drugie zajęcia profilaktyczne z klasą powinny uczyć umiejętności zwiększających prawdopodobieństwo poradzenia sobie z problemami wieku dorastania. Chodzi tu przede wszystkim o umiejętności zwiększające tzw. kompetencje społeczne (m.in. komunikowanie się, asertywność, rozwiązywanie konfliktów), a także radzenie sobie ze stresem.

Po trzecie wreszcie zajęcia profilaktyczne powinny wpływać na adaptacyjną zmianę postaw młodych ludzi poprzez:

• dostarczanie wiedzy na temat kryzysu wieku dojrzewania, zwiększającej rozumienie przez młodzież tego, co się z nią dzieje, dzięki czemu zwiększa się szansa na traktowanie przeżywanych zmian jako czegoś naturalnego i powszechnego – rozmowa w klasie na ten temat ma walor zmniejszania lęku i niepokoju,
• przekaz wiedzy na temat mechanizmów wchodzenia w patologię społeczną oraz sposobów działania środków psychoaktywnych umożliwiający skuteczne ostrzeżenie przed „łatwymi” ale przecież nieefektywnymi rozwiązaniami, przekształcającymi się z czasem w źródło nowych problemów,
• wspólną analizę wartości skłaniającą uczniów do refleksji nad własnym systemem wartości i zwiększającą prawdopodobieństwo przyjęcia przez nich takiego systemu wartości, który byłby adaptacyjny i niesprzeczny z systemem obowiązującym społecznie.

Pomoc specjalistyczna – psychoterapia i farmakoterapia

W indywidualnych przypadkach, w sytuacji intensywnego napięcia emocjonalnego, depresji lub innych objawów psychopatologicznych konieczna jest pomoc specjalistyczna. Psycholog – na podstawie diagnozy postawionej po rozmowie z nastolatkiem – zaleci psychoterapię rozwijającą takie cechy i umiejętności, które zwiększą prawdopodobieństwo poradzenia sobie z problemami, a więc między innymi będą budować poczucie własnej wartości, umiejętność radzenia sobie ze stresem i z emocjami, umiejętności interpersonalne, asertywność, stawianie sobie celów i planowanie działań.

Psycholog może także skierować nastolatka do psychiatry w celu zdiagnozowania potrzeby leczenia farmakologicznego, umożliwiającego przywrócenie równowagibiochemicznej mózgu oraz wyrównanie emocjonalne. Następnym krokiem – po uzyskaniu poprawy na skutek leczenia farmakologicznego — może być podjęcie psychoterapii.

Jak pomóc samemu sobie

Podstawową sprawą wydaje się umiejętność zredukowania chronicznego napięcia emocjonalnego przeżywanego przez nastolatka w związku z sytuacjami stresogennymi związanymi z kryzysem wieku dojrzewania. Ważne, żeby w tym celu podejmować działania adaptacyjne – nastawione na rozwiązanie problemów, a nie patogenne – obniżające napięcie sytuacyjnie (np. poprzez uzyskanie stanu rozluźnienia na skutek upicia się). Nie jest to łatwe, jednak można wymienić kilka sposobów zwiększających potencjał i odporność na stres.

Przedstawiamy je w formie bezpośrednich sugestii kierowanych do nastolatka.

Zacznij czerpać przyjemność z tego, co robisz

Pomyśl, co lubisz robić, co sprawia Ci radość. Jeśli te działania są akceptowane społecznie, staraj się je częściej podejmować. Ważne, żebyś miał/a czas na rozrywkę i odpoczynek, „odpuścił/a trochę”. Rozwijaj zainteresowania, pozwól sobie na posiadanie pasji. Zacznij uprawiać sport. W ten sposób masz szansę spojrzeć na siebie z większym dystansem i będąc w dobrym nastroju. Taka perspektywa zwiększa odporność na stres.

Polub siebie

Zacznij dostrzegać swoje mocne strony. Staraj się je rozwijać. Zacznij koncentrować się na tym, co w sobie lubisz, cenisz, szanujesz, podziwiasz. Zaakceptuj siebie takim jakim jesteś/taką jaką jesteś. Przyjmij do wiadomości, że każdy ma wady i zacznij być dla siebie bardziej wyrozumiały/a. Podpytuj innych, co pozytywnego widzą w Tobie. Buduj poczucie własnej wartości.

Buduj partnerskie kontakty z innymi ludźmi

Nawiązuj i podtrzymuj kontakty z innymi. Nie izoluj się. Podejmuj aktywności, które pozwolą Ci współdziałać z innymi – w nauce, pracy, realizacji zainteresowań, zabawie. Praktyka czyni mistrza. Działanie uczy umiejętności nawiązywania i podtrzymywania kontaktu, rozwija kompetencje interpersonalne. Pamiętaj, żeby być partnerem w relacjach społecznych - nie daj się zdominować drugiej stronie i nie dominuj. Dbaj o zachowanie swojej autonomii i wymagaj szacunku od innych, jednocześnie szanuj innych i ich autonomię.